W tym roku ceny ropy wzrosły do najwyższego poziomu od 2014 r., częściowo z powodu napięć między Rosją a Zachodem dotyczących Ukrainy. Jednak rzeczywistość jest taka, że wzajemne uzależnienie Europy i Rosji na rynku ropy naftowej sprawia, że jakiekolwiek poważne zakłócenia w eksporcie tego surowca byłyby ciężarem dla obu stron.

Każdy scenariusz, w którym przepływy ropy na zachód od drugiego co do wielkości eksportera ropy naftowej na świecie zostałyby zakłócone, miałby duży wpływ na i tak już ograniczony rynek tego surowca.

Wzajemne uzależnienie Europy i Rosji na rynku ropy naftowej jest tak wielkie, że jakiekolwiek poważne zakłócenia w eksporcie byłyby gospodarczym szokiem i dotknęłyby obie strony. Poniższe mapy i wykresy wyjaśniają, dlaczego znacznie zmniejszenie eksportu ropy za zachód spowodowane napięciami geopolitycznymi byłoby dla Moskwy i Starego Kontynentu ekonomicznie destrukcyjne.

Około 2,3 miliona baryłek rosyjskiej ropy o wartości około 75 miliardów dolarów rocznie (według obecnych cen spotowych) każdego dnia płynie na zachód siecią rurociągów do terminali eksportowych na Bałtyku i Morzu Czarnym, a także bezpośrednio do rafinerii w środkowej i wschodniej części Europy. Do tego dochodzą przepływy produktów rafinowanych – głównie oleju napędowego, oleju opałowego i benzyny.

Zachodnie porty Rosji

Rosja posiada trzy główne porty na zachodzie kraju, które ładują ropę na tankowce dla rafinerii w Europie i poza nią. Porty Primorsk i Ust-Ługa na Morzu Bałtyckim oraz Noworosyjsk na Morzu Czarnym są zasilane przez rozległą sieć rurociągów w kraju.

Rurociąg „Przyjaźń”

Kilka dużych rafinerii w Europie Wschodniej i Niemczech jest zależnych od ropy dostarczanej głównym korytarzem rurociągu z pól naftowych Syberii – rurociągiem „Przyjaźń”.

Rurociąg ma dwie główne trasy do Europy. Pierwsza to linia północna, obsługująca port Ust-Ługa oraz rafinerie w Polsce i Niemczech. Odnoga południowa jest mniejsza i biegnie przez Ukrainę na Węgry, Słowację i Czechy.

Niemcy i Polska

Pod względem bezpośrednich przepływów rurociągiem „Przyjaźń” do rafinerii, najwięcej zyskują Niemcy, a następnie Polska.

Transnieft PJSC, rosyjski operator rurociągów, w 2021 roku dostarczał tą trasą 35,9 mln ton ropy do europejskich rafinerii, co odpowiada 720 tys. baryłek dziennie. To o ponad 20 proc. mniej niż w 2020 roku i o 40 proc. poniżej szczytu poradzieckiego, gdy w 2006 roku na zachód płynęło 1,18 miliona baryłek dziennie.

Polska zmniejsza swoją zależność od rosyjskiej ropy poprzez "odwrócenie" rurociągu między Gdańskiem na wybrzeżu Bałtyku a rafinerią w Płocku, położoną na linii rurociągu „Przyjaźń”. Aby wykorzystać możliwość transportu ropy z wybrzeża w głąb lądu, Polska podpisała długoterminowe umowy na dostawy z Arabią Saudyjską.

Rosyjski państwowy koncern naftowy ma też większościowy udział w rafinerii w Niemczech.

Kluczowa rosyjska ropa

Polska stara się zmniejszyć swoją zależność od rosyjskiej ropy. Niemniej jednak rosyjska ropa nadal pozostaje kluczowa dla większości rafinerii na trasie rurociągu „Przyjaźń”.

Kilka państw na trasie tego rurociągu polega głównie na ropie naftowej z Rosji. Według danych Eurostatu w 2019 roku niektóre z państw zaspokoiły swoje potrzeby importowe w ponad 80 proc. surowcem z Rosji.

Kraje położone dalej na zachód, bez połączeń rurociągiem ani powiązań historycznych, są znacznie mniej zależne od rosyjskiej ropy.

Transport morski

Rosja eksportuje ma rynki europejskie również duże ilości ropy drogą morską ze swoich trzech zachodnich portów.

Mniejsze ilości, zwykle około 330 tys. baryłek dziennie, opuszczają Rosję poprzez trzy terminale na jej arktycznym wybrzeżu. Ładunki są gromadzone w magazynach w pobliżu Murmańska w celu dalszego transportu.

Rosyjski eksport ropy naftowej drogą morską dociera do całej Europy, przy czym kraje śródziemnomorskie zazwyczaj otrzymują ropę z Noworosyjska, podczas gdy te, które mają głównie północne wybrzeża, zazwyczaj otrzymują dostawy z Primorska i Ust-Ługi.

Należy zauważyć, że część dostaw ropy do Włoch w rzeczywistości trafia do innych krajów rurociągiem z Triestu.

Paliwa rafinowane

Rosja eksportuje również produkty rafineryjne, głównie olej napędowy, olej opałowy i naftę. Kraj rozwija sieć rurociągów, którymi przewożone są produkty lekkie do terminali eksportowych na Bałtyku i Morzu Czarnym. Sieć rurociągów produktów rafineryjnych rozciąga się aż na Węgry.

Diesel

Jak wynika z danych Eurostatu, przepływy z Rosji odpowiadały w zeszłym roku za 28 proc. niemieckiego importu oleju napędowego i zaspokajały 9 proc. zapotrzebowania kraju. W przypadku Polski zależność jest jeszcze wyższa: 63 proc. importu i 15 proc. popytu zaspokaja Rosja.

Nafta

Rosja jest ważnym źródłem nafty dla w Finlandii, Szwecji i Belgii.

Olej opałowy

Według Eurostatu 27 krajów Unii Europejskiej uzyskało 21 proc. swojego importu oleju opałowego z Rosji w 2020 roku. Największymi importerami w ujęciu procentowym były kraje bałtyckie – Litwa, Estonia i Łotwa – oraz Niemcy, Finlandia i Holandia.

Wzajemna zależność

Europa, szczególnie wschodnia, w dużym stopniu zależna jest od importu z Rosji, ale istnieje wyraźna dwukierunkowa tej zależności.

Chociaż Rosja zaspokaja znaczną część potrzeb importowych wielu krajów europejskich, zależy również od nich jako rynków zbytu dla swojej ropy naftowej.

Europejscy odbiorcy, z wyłączeniem Turcji, przejmują 65 proc. rosyjskiego eksportu ropy z Morza Czarnego i ponad 90 proc. wolumenów wysyłanych z portów bałtyckich.

Rosja rozszerza swój eksport do Azji rurociągiem na wybrzeże Pacyfiku. Nie byłaby w stanie skierować żadnych znaczących wolumenów w kierunku azjatyckim, gdyby przepływy w kierunku zachodnim z jakiegokolwiek powodu uległy załamaniu. 

Jeśli więc Europa i Zachód nie kupowaliby od Rosji surowca, duża części rosyjskiej produkcji ropy musiałaby zostać wstrzymana lub wysłana w długie rejsy tankowcami z Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego – przez wody europejskie – do Azji.