Publikujemy list Koalicji Kocham Puszczę do Michała Kurtyki ministra klimatu i środowiska. Koalicja domagała się zorganizowania spotkania w celu wypracowania trwałych rozwiązań dla ochrony Puszczy Białowieskiej. Ministerstwo nie zorganizowało jednak przestrzeni na spotkanie i dyskusję o losie Puszczy.

Szanowny Panie Ministrze, 

ubolewamy, że kierownictwo Ministerstwa Klimatu i Środowiska nie znalazło czasu na spotkanie z przedstawicielami Koalicji Kocham Puszczę. Postulaty zgłaszane zarówno przez podmioty krajowe¹ czy międzynarodowe² dotyczące trwałego rozwiązania dla ochrony Puszczy od lat powtarzają konieczność wypracowania wspólnej strategii w porozumieniu z organizacjami pozarządowymi. Kierowaliśmy do już kilkakrotnie prośby w ubiegłych latach do kierownictwa Ministerstwa Klimatu i Środowiska z prośbą o spotkania, niestety nasze prośby pozostawały bez jakiejkolwiek odpowiedzi. Teraz, w zapowiadany przeddzień podpisania dokumentów dotyczących zarządzania Puszczą Białowieską, nadal nie został znaleziony czas na spotkanie.  
Przede wszystkim nie jest prawdą, że nasze uwagi zgłoszone w ramach konsultacji publicznych odbywających się w 2019 r. do aneksów dla Planów Urządzenia Lasu dla Nadleśnictw w Puszczy Białowieskiej zostały uwzględnione. Zostały one omówione z Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Białymstoku, ale nie zostały skorygowane błędy w konsultowanych dokumentach, które wskazaliśmy w naszych uwagach; zatem nie zostały wzięte pod uwagę. 

Tym bardziej uwagi poczynione w ramach zgłoszonych konsultacji wobec przygotowanych aneksów pozostają aktualne³. Nadal podtrzymujemy, że autorzy prognoz oddziaływania aneksów na obszar Natura 2000 opierali się na dalece niepełnych danych o miejscach występowania chronionych puszczańskich gatunków. Niektóre grupy jak epifity zostały pominięte podczas inwentaryzacji. Inwentaryzacja gatunków była wykonywana jedynie w obrębie powierzchni kołowych o niewielkim promieniu. Powierzchni kołowych było wielokrotnie mniej niż wydzieleń leśnych. Brak danych o gatunkach dla wydzielenia potraktowano jako brak gatunków w wydzieleniu. Przez kilka lat te niepełne dane dodatkowo uległy dezaktualizacji. Uniemożliwia to dokonanie rzetelnej oceny planowanych prac na przyrodę⁴.

Koalicja Kocham Puszczę: Polski rząd brnie w rozwiązania niebezpieczne dla Puszczy BiałowieskiejZobacz również

Ponadto należy dodać, że przedmiotowe prognozy zostały negatywnie ocenione przez UNESCO. Ocena oddziaływania aneksów na przedmioty ochrony Puszczy Białowieskiej jest zatem zupełnie niewiarygodna. Dodatkowo wszystkie aneksy nawiązują niesłusznie do zagrożenia pożarowego, gdyż w Puszczy Białowieskiej jedynie kilka procent powierzchni zostało zaklasyfikowanych do pierwszej klasy palności⁵, a zręby kolonizowane przez trzcinnik zwiększają zagrożenie pożarowe, co możemy zaobserwować np. w wydzieleniach 492B, 500C, 598A.  

Chcemy też po raz kolejny zdecydowanie podkreślić, że jedynym sensownym obecnie rozwiązaniem, korzystnym zarówno dla Puszczy jak i dla rozwoju regionu, jest podjęcie działań na rzecz objęcia jej pełną i trwałą ochroną. 

W nawiązaniu do powyższego, ponownie pragniemy wyrazić ubolewanie, że kierownictwo Ministerstwa Klimatu i Środowiska nie znalazło czasu na spotkanie z organizacjami pozarządowymi zaangażowanymi w ochronę Puszczy Białowieskiej. Podczas spotkania chcieliśmy przedstawić merytoryczne argumenty w odniesieniu do aneksu dla Planu Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Białowieża oraz dla Nadleśnictwa Browsk. W związku z brakiem spotkania, przedstawiamy nasze uwagi poniżej mając nadzieję, że poniższe argumenty skłonią kierownictwo Ministerstwa Klimatu i Środowiska do zmodyfikowania stanowiska dotyczącego zatwierdzenia aneksów.   

Uwagi dotyczące aneksu do PUL dla Nadleśnictwa Białowieża: 

1. W aneksie wskazuje się, że zaplanowane użytkowanie przedrębne jest konieczne z uwagi na wykonanie działań ochronnych na grądzie wynikających z Planu Zadań Ochronnych dla Puszczy Białowieskiej (dalej: PZO). Zwracamy uwagę, że PZO w „działaniach ochronnych”⁶ dla Nadleśnictwa Białowieża wskazuje 20 wydzieleń do ochrony czynnej polegającej na stopniowej, rozłożonej w czasie przebudowie drzewostanów. Żadne z tych wydzieleń nie pokrywa się z wydzieleniami w wykazie drzewostanów zaprojektowanych do użytkowania przedrębnego na okres 2019-2021⁷.  

2. Istotne jest użycie sformułowania w PZO określające działania ochronne jako „stopniowa, rozłożona w czasie przebudowa”. Opracowanie aneksu rozpoczęło się w listopadzie 2018 r. i zakłada on działania na lata 2019 – 2021. W obecnej sytuacji, gdy podpisanie aneksu nastąpi w marcu br., spowoduje, że całość zaplanowanych działań zostanie wykonana w okresie tylko kilku miesięcy (od zakończenia okresu lęgowego do dnia 31 grudnia, kiedy to kończy się ważność obowiązywania aneksu). Spowoduje to, że intensywność pozyskania wyniesie 40 m3/ ha/rok⁸; co jest wartością nieporównywalnie wysoką do każdej poprzedniej intensywności pozyskania w przeliczeniu na hektar w pozostałych latach. Oznacza to zwiększenie presji na ekosystem Puszczy Białowieskiej.  

Nawet gdyby przyjąć, że punkt 10 ze str. 65 działań ochronnych dla 9170 w brzmieniu: /.../ Renaturyzacja drzewostanów. Zabiegi hodowlano ochronne polegające na pielęgnacji nalotów i podrostów. /.../ Obszar wdrażania: drzewostany brzozowo olszowe, lite olszyny i drzewostany brzozowo świerkowe i świerkowe w drzewostanach poniżej 100 lat/.../ legitymizuje przebudowę innych wydzieleń niż wymienione w punkcie 9 to należy podkreślić, że w punkcie 10 nie ma mowy o drzewostanach sosnowych. Tym samym przebudowa drzewostanów sosnowych - przynajmniej 9 pozycji (452B-b, 452B-h, 452D-b, 452D-f, 452D-k, 476A-a, 501C-f, 528B-b, 528B-f)⁹ w aneksie do PUL Nadleśnictwa Białowieża - jest sprzeczna z Planem Zadań Ochronnych Natura 2000. 

3. W wykazie drzewostanów zaprojektowanych do użytkowania przedrębnego znajdują się drzewostany 100-letnie (wydzielenie nr 500D-b-99 na powierzchni manipulacyjnej 17,90 ha; 528B-b na powierzchni 1,75 ha oraz 499D-a na powierzchni 5,81 ha)¹⁰.  Łącznie daje to prawie 24 ha ingerencji w chronione drzewostany 100-letnie. Według map Biura Urządzania Lasu drzewostany te zaliczane są po tzw. pocenturowskich, co oznacza, że powstały w wyniku naturalnej sukcesji. Zgodnie z definicjami naukowymi mają więc status drzewostanów z wtórnej sukcesji¹¹ lub semi naturalnych¹², więc o wysokim stopniu naturalności. Z naszego rozpoznania wynika, że wspomniane wydzielenia stanowią siedliska zagrożonych i chronionych gatunków, co zostało pominięte w Prognozie. Przykładowo w poprzednich latach w wydzieleniu 500Db stwierdzono min. sóweczkę, dzięcioła trójpalczastego, chronione gatunki mszaków zaliczane do reliktów Puszczańskich.   

Szczególnie wydzielenie 500D-b-99 przewiduje ingerencję na powierzchni prawie 18 ha – jest to największa powierzchnia manipulacyjna w wykazie – reszta powierzchni nawet nie osiąga 10 ha. W Dokumentacji oraz w Prognozie dla aneksów do PUL (dalej: Prognoza) nie zostało to w jakikolwiek sposób zaadresowane dlaczego przewidziano użytkowanie przedrębne w drzewostanach 100-letnich i to na największej z przewidzianych powierzchni. Każda ingerencja w drzewostany 100-letnie to zakłócenie naturalnych procesów i pogorszenie biologicznych parametrów tych drzewostanów. PZO obszaru PLC200004 Puszcza Białowieska jako obszary wyłączone z ochrony czynnej, a tym samym podlegają naturalnym procesom ekologicznym, określił siedliska priorytetowe 91D0 i 91E0 oraz drzewostany 100letnie (z gatunkiem w składzie co najmniej 10% w wieku 100 i więcej lat) (Działanie ochronne nr 8 PZO). Sama Prognoza¹³ stwierdza, że „Zachowaniu naturalnych procesów ekologicznych na terenie przedmiotowego obszaru Natura 2000 powinno sprzyjać wyłączenie z planowania działań przewidzianych Aneksami najcenniejszych przyrodniczo obszarów, takich jak: rezerwaty przyrody, drzewostany ponad 100-letnie według PZO.” Według Prognozy aneks nie ingeruje w powyższe drzewostany. Jednakże jak wskazano powyżej wykaz drzewostanów z Dokumentacji wskazuje co innego. Co więcej, Prognozę przygotowywano na przełomie 2018/2019 roku gdzie kilka objętych drzewostanów miała już 99 lat. Obecnie, drzewostany te są już drzewostanami ponad 100-letnimi¹⁴, a zatem na mocy PZO są wyłączone z działań ochrony czynnej. 

Dodatkowo, PZO określając cel działań ochronnych dotyczący grądu subkontynentalnego przyjął, że jest to zachowanie, co najmniej obecnej powierzchni siedlisk w obecnym stanie ochrony - U1. W zestawieniu działań zaprojektowanych w aneksie w odniesieniu do przedmiotów ochrony w obszarach Natura 200015 w odniesieniu do adresu leśnego 01-02-101-500D -b -99, a zatem drzewostanu 100-letniego na którego powierzchni prawie 18 ha zaplanowano działania, stan siedliska – według inwentaryzacji przeprowadzonej w 2018 r. – oceniono jako U1.  

Z badań przeprowadzonych przez IBL wynika, że wraz z intensywnością prowadzonych przez nadleśnictwa zabiegów hodowlano ochronnych pogarsza się stan i ocena siedlisk przyrodniczych, w tym siedliska 9170. Stan siedlisk przyrodniczych znajdujących się w BPN i rezerwatach został oceniony najlepiej. Dominująca ocena siedlisk w obrębie lasów zagospodarowanych, gdzie w ostatnich latach i dekadach prowadzono zabiegi ochronne wynosiła U1, U2¹⁶. Administracja Lasów Państwowych nie ma świadomości, że powierzchnie pozrębowe są kolonizowane przez obce gatunki, niektóre dotąd nienotowano w Puszczy, co pogarsza stan siedlisk¹⁷. W części wydzielenia 500Db znajduje się rozległy zrąb porośnięty trzcinnikiem oraz gatunkami obcymi po wyrębach z 2017. Dalsza ingerencja zaplanowana w aneksie jeszcze bardziej pogorszy stan i parametry siedliska 9170 w obrębie wydzielenia zniekształcając skład florystyczny, zubażając zasoby martwego drewna, niszcząc naturalne odnowienie oraz gatunki starego lasu typowe dla dobrze zachowanego siedliska 9170. 

Ten sam argument odnosi się do adresu leśnego 01-02-1-01-529A -g -99 (który według Dokumentacji¹⁸ jest drzewostanem już 100-letnim). Tam również stan siedliska według inwentaryzacji wyniósł U1. Co więcej, na jego występowaniu stwierdzono zgniotka cynobrowego, który jest chroniony na mocy art. 12 ust. 1 lit. a) i d) dyrektywy siedliskowej. Brak zapewnienia ścisłej ochrony chrząszczy saproksylicznych, w tym właśnie m.in. zgniotka cynobrowego (Cucujus cinnaberinus), poprzez brak zapewnienia skutecznego zakazu ich celowego zabijania, niepokojenia oraz pogarszania stanu lub niszczenia terenów ich rozrodu w Nadleśnictwie Białowieża stanowił jeden z podstaw wyroku TSUE C-441/17. Co więcej, utrzymanie niepomniejszonej ilości drzewostanów w wieku powyżej 100 lat jest celem działań ochronnych dla ochrony gatunku zgniotka cynobrowego według PZO. Zatwierdzenie „działań ochronnych” na terenie siedliska 100-letniego, ze stwierdzonym występowaniem zgniotka cynobrowego bez wątpienia można będzie potraktować jako brak zapewnienia jego ochrony w myśl art. 12 ust. 1 lit. a) i d) dyrektywy siedliskowej. 

Uwagi dotyczące aneksu do PUL dla Nadleśnictwa Browsk: 

1. Zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy o lasach zwiększenie rozmiaru pozyskania drewna w nadleśnictwie ponad wielkość określoną w planie urządzenia lasu etatem miąższościowym użytków rębnych może nastąpić tylko w związku ze szkodą lub klęską żywiołową. Aneks do PUL dla Nadleśnictwa Browsk zakłada zwiększenie użytków rębnych o 7 968 m3 (łącznie o 68 029 m3, w tym przedrębnych o 60 061 m3). Podpisanie aneksu dla Nadleśnictwa Browsk trudno powiązać ze szkodą lub klęską żywiołową lub zapobieganiem tym zjawiskom. Wykonanie zabiegów przewidzianych w aneksach nie zahamuje gradacji kornika drukarza ani nie przełoży się na wyeliminowanie zagrożenia pożarowego. Szerzej o tym w załączniku nr 1 do przedmiotowego pisma - “Opinia o zasadności przyjęcia aneksów do planów urządzenia lasu trzech nadleśnictw w Puszczy Białowieskiej (Białowieża, Browsk, Hajnówka)”. W związku z powyższym brak jest formalnej podstawy prawnej do podpisania aneksu do PUL dla Nadleśnictwa Browsk. 

2. Tak samo, jak w przypadku aneksu dla Nadleśnictwa Białowieża, tak i aneksu dla Nadleśnictwa Browsk przewiduje ingerencję w drzewostany stuletnie¹⁹. Według map Biura Urządzania Lasu drzewostany te zaliczane są po tzw. pocenturowskich, co oznacza, że powstały w wyniku naturalnej sukcesji. Uwagi poczynione w tym zakresie powyżej, pozostają aktualne wobec również wobec aneksu dla Nadleśnictwa Browsk. 

Pragniemy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 4 ust. 4 ustawy o lasach minister właściwy do spraw środowiska sprawuje nadzór nad PGL LP oraz zgodnie z art. 22 ust. 4 ww. ustawy zobowiązany jest do nadzorowania wykonania planów urządzenia lasu. Zgodnie z ustawą o działach administracji rządowej, dział środowisko obejmuje m.in. sprawy: ochrony przyrody, gospodarki zasobami naturalnymi, leśnictwa, ochrony lasów i gruntów leśnych a z kolei dział klimat obejmuje m.in. kontrolę przestrzegania wymagań ochrony środowiska i badania stanu środowiska. Dodatkowo ministrowi właściwemu do spraw środowiska podlega Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska i sprawuje on nadzór m.in. nad działalnością PGL LP. Ponadto zgodnie z art. 7 ust. 4 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów, członek rady ministrów m.in. nadzoruje działalność terenowych organów administracji rządowej, co ma zastosowanie do regionalnych dyrektorów ochrony środowiska, będących organami podległymi względem GDOŚ, w zakresie ochrony obszarów Natura 2000 i rezerwatów przyrody. 
Biorąc pod uwagę powyższe podstawy prawne należy podkreślić, że w zakresie właściwości ministra właściwego do spraw środowiska leży wydawanie wytycznych i zaleceń w celu wzmocnienia ochrony obszarów Natura 2000, w tym obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska a także w ramach swoich uprawnień nadzorczych wobec PGL LP²⁰. Potwierdzają to zapisy Działań nadzorczych nad GDOŚ, jak też fakt, że takie wytyczne i zalecenia wydawane były przez kierownictwo Ministerstwa Środowiska np.: w dniu: 1 marca 2010 r.²¹, 21 października 2010 r.²², 17 maja 2012 r.²³ czy 26 marca 2013 r.²⁴.

Dodatkowo minister właściwy do spraw środowiska posiada narzędzia nadzoru wobec podmiotów nadzorowanych, czyli wobec PGL LP, w szczególności poprzez wydawanie wytycznych i poleceń oraz posiada inne niewładcze środki nadzoru jak zalecenia bądź rekomendacje²⁵. 

Zatwierdzenie aneksu do PUL dla Nadleśnictwa Białowieża oraz Browsk w obecnej formie jest rozwiązaniem, które naruszy prawo miejscowe (PZO). Sugerujemy, że w ramach dostępnych narzędzi nadzoru (np. wytycznych bądź poleceń), Minister Klimatu i Środowiska mógłby zobowiązać RDLP w Białymstoku do wyeliminowania powyższych błędów i do przygotowania aneksu dla Nadleśnictwa Białowieża, który nie zakładałby nowego pozyskania.  Drugim rozwiązaniem jest zobowiązanie RDLP w Białymstoku / Nadleśnictwa Białowieża, również z wykorzystaniem narzędzi nadzoru w postaci polecenia Ministra Klimatu i Środowiska, do niewykonywania aneksu z 2016 r. Natomiast wobec Nadleśnictwa Browsk brak jest podstawy prawnej do przyjęcia aneksu do obowiązującego PUL. 

Założenia Europejskiego Zielonego Ładu oraz Europejskiej Strategii Ochrony Bioróżnorodności 2030, do których coraz większą wagę przykłada Komisja Europejska, obligują nas do zachowania drzewostanów starych i naturalnych, czyli takich jak drzewostany stuletnie, które mają być wycinane w Puszczy w ramach aneksów. 

Jesteśmy świadomi zbliżającego się terminu, przed upływem którego musimy przedstawić Komisji Europejskiej działania w ramach postępowania naruszeniowego z art. 260 TFUE, jednakże wierzymy, że administracja rządowa oraz kierownictwo PGL LP dołożą wszelkich starań, aby wyeliminować błędy które mogą stanowić podstawę nałożenia wysokich kar przez Trybunał Sprawiedliwości UE. 

Liczymy też na to, że Ministerstwo, aby uniknąć w przyszłość niemożliwych do rozwiązania konfliktów między ochroną przyrody a prowadzeniem gospodarki leśnej, wznowi wreszcie proces, którego celem winno być objęcie całej Puszczy trwałą ochroną, z korzyścią dla przyrody i mieszkańców regionu. 

Z wyrazami szacunku, 

organizacje zrzeszone w Koalicji Kocham Puszczę (Fundacja ClientEarth Prawnicy Dla Ziemi, Fundacja Dzika Polska, Fundacja Greenmind, Greenpeace Polska, Pracownia Na Rzecz Wszystkich Istot, WWF Polska) 

PRZYPISY

(1) Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła w 2013 r. kontrolę Tworzenie i realizacja planów urządzenia lasu na terenie Puszczy Białowieskiej (P/13/135), w wyniku której wnioskowano do Ministra Środowiska m.in. o opracowanie, w porozumieniu z leśnikami, środowiskiem naukowym i organizacjami ekologicznymi, strategii prowadzenia gospodarki leśnej w Puszczy Białowieskiej, uwzględniającej potrzeby ochrony w ramach sieci Natura 2000 najcenniejszych drzewostanów oraz rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.

(2) Raport ze wspólnej misji Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO i Reaktywnego Monitoringu IUCN w Puszczy Białowieskiej (Białoruś i Polska) w dniach od 24 września do 2 października (2018) Guy Debonnet (Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO), Carlo Ossola (Ekspert IUCN), grudzień 2018.

(3) https://www.documents.clientearth.org/wp-content/uploads/library/2019-05-21-uwagi-koalicji-kocham-puszcze-do-aneksow-do-pulow-dlapuszczy-bialowieskiej-2019-coll-pl.pdf 

(4) Potwierdzają to również autorzy Prognozy Oddziaływania na środowisko projektu aneksu do Planu Urządzenia Lasy Nadleśnictwa Białowieża stwierdzając, że: „Wyniki przeprowadzonej przez Lasy Państwowe inwentaryzacji przyrodniczej Puszczy Białowieskiej wskazują na potrzebę przeprowadzenia kompleksowej inwentaryzacji siedlisk przyrodniczych. Wykazane w wyniku inwentaryzacji rozbieżności w typach siedlisk przyrodniczych mogą sugerować, że część analiz przeprowadzona w oparciu o dane uzyskane z RDOŚ (lokalizacja siedlisk wg PZO) może odnosić się do wydzieleń, w których nie stwierdzono występowania siedliska lub występuje inne siedlisko przyrodnicze. Z drugiej strony dane z inwentaryzacji Lasów Państwowych mogą też być obarczone pewnym błędem.”, Prognoza, str. 140

(5) Ryszard Szczygieł, Mirosław Kwiatkowski, Bartłomiej Kołakowski. Ocena zagrożenia pożarowego Puszczy Białowieskiej. Laboratorium Ochrony Przeciwpożarowej Lasu

(6) Zarządzenie z dnia 9 listopada 2015 r. (bialystok.uw.gov.pl); str. 64

(7) Dokumentacja na potrzeby sporządzenia projektu aneksu do Planu Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Białowieża (dalej: Dokumentacja); https://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/px_dg~rdlp_bialystok~dg~rdlp_bialystok~dokumentacja_na_potrzeby_sporzadzania_projektu_aneksu_do_plan u_urzadzenia_lasu_nadlesnictwa_bialowieza.pdf?page_opener=https%3A%2F%2Fbip.lasy.gov.pl%2Fpl%2Fbip%2Fdg%2Frdlp_bialystok %2Fplan_urzadzenia_lasu, str. 23 

(8) Powierzchnia objęta działaniami wyniesie 108 ha, a pozyskanie 4 320 m3.

(9) Dokumentacja, str. 23

(10) Dokumentacja, str. 23

(11) Peterken, G.F., 1996. Natural Woodland—Ecology and Conservation in Northern Temperate Regions. Cambridge University Press, Cambridge.

(12) Brumelis G., Jonsson B.G., Kouki J., Kuuluvainen T., Shorohova E. (2011). Forest naturalness in northern Europe: perspectives on processes, structures and species diversity. Silva Fennica vol. 45 no. 5 article id 446. https://doi.org/10.14214/sf.446

(13) Prognoza, str. 127

(14) Np. wydzielenie 499D-a według Banku Danych o Lasach ma obecnie 101 lat

(15) Prognoza, str. 156

(16) Tabor Jan.2017. Kondycja leśnych siedlisk przyrodniczych w Puszczy Białowieskiej. Konferencja pt Prezentacja wyników inwentaryzacji przyrodniczej i kulturowej w Puszczy Białowieskiej. Sękocin Stary 22.11.2017

(17) https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C84136%2Cprzyrodnicy-obce-gatunki-kolonizuja-zreby-w-puszczy-bialowieskiej.html

(18) Dokumentacja, str. 23 

(19) Dokumentacja na potrzeby sporządzenie aneksu do PUL dla Nadleśnictwa Browsk, str. 26 i następne  

(20) Działania Nadzorcze Ministra Środowiska wobec Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, 2015

(21) Główny Konserwator Przyrody pismem z dnia 1 marca 2010 r., polecił Dyrektorowi Generalnemu LP przygotowanie wytycznych dla nadleśnictw puszczańskich, które miały pozwolić na podniesienie ochrony puszczy na wyższy niż dotychczas poziom. Zobowiązał do uwzględnienia w nich m.in. następujących zasad: odstąpienie od wszelkich zabiegów w rezerwatach przyrody; wyłączenie z zabiegów drzewostanów z co najmniej 30% udziałem minimum jednego gatunku w wieku powyżej 100 lat; pozostawienie bez zabiegów drzewostanów na siedliskach bagiennych; ograniczenie pozyskania drewna do 30 tys. m3 rocznie w trzech nadleśnictwach; zakaz odnawiania luk o powierzchni większej niż 15 arów; wstrzymanie zabiegów gospodarczych w okresie lęgowym ptaków.

(22) Minister Środowiska w dniu 21 października 2010 r. podjął decyzję o ograniczeniu pozyskania drewna w Nadleśnictwach Białowieża, Browsk i Hajnówka w 2011 r. do 48,5 tys. m3 (co stanowiło 33,3% obowiązującego rocznego etatu).

(23) Minister Środowiska w dniu 17 maja 2012 r. zalecił Dyrektorowi Generalnemu LP wyłączyć z zabiegów gospodarczych drzewostany, w których udział drzew jednego gatunku w wieku 100 lat i więcej zajmuje, co najmniej 10% powierzchni.

(24) Ochrona przyrody i gospodarka leśna w Puszczy Białowieskiej, raport Najwyższej Izby Kontroli KSI.430.003.2018,  Nr ewid. 21/2019/P/18/048/KSI 

(25) Załącznik do Zarządzenia Ministra Środowiska z 10 listopada 2015 r. (Poz. 79) Polityka nadzorcza Ministra Środowiska, pkt. 2.6 (Inne narzędzia nadzoru); https://dziennikurzedowy.mos.gov.pl/dzienniki-urzedowe-z-2015-r/pazdziernik-grudzien/zarzadzenie/poz-79zarzadzenie-ministra-srodowiska-z-dnia-10-listopada-2015-r-w-sprawie-zasad-prowadzenia/