Dotychczas odpowiadały dopiero, gdy udowodniono winę osobom fizycznym, które je reprezentują. Dziś postępowanie z tytułu popełnionego przestępstwa można prowadzić przeciwko nim od razu, żądając nawet 5 mln zł kary. Zmiana ta nie ma jednak przełożenia na katastrofę odrzańską.

Krzysztof Gruszecki, radca prawny

Takie zaostrzenie podejścia to efekt zmian, które od 1 września wprowadziła ustawa z 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej (Dz.U. z 2022 poz. 1726). Jej przepisy znacząco zaostrzają sankcje za wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku oraz ułatwiają pociągnięcie firm do odpowiedzialności karnej. Warto przy tym wspomnieć, że przykładem wspomnianego przestępstwa może być choćby nieużywanie urządzeń zabezpieczających wodę czy powierzchnię ziemi przed zanieczyszczeniem.

Podmiot zbiorowy odpowie

Skuteczna ochrona środowiska wymaga stosowania w praktyce różnych reżimów odpowiedzialności – poczynając od cywilnej, przez administracyjną, a na karnej kończąc. Ten ostatni reżim charakteryzuje się tym, że odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia ponoszą co do zasady jedynie osoby fizyczne. W związku z tym w każdym przypadku zachodzi konieczność wskazania konkretnej osoby, która w sposób zawiniony dopuściła się naruszenia standardów korzystania ze środowiska. Jeszcze do końca sierpnia tego roku to jej była wymierzana kara. W efekcie firmy nie zawsze ponosiły odpowiedzialność. Zmieniło się to jednak od 1 września za sprawą zmian w ustawie z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 358; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1726; dalej: u.o.p.z.c.z.g.r.). Dotychczas przewidywała ona, że „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego, wymienionego w art. 16 przez osobę, o której mowa w art. 3, został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy”. W związku z tym ponoszenie odpowiedzialności przez podmioty zbiorowe miało charakter wtórny do odpowiedzialności osób fizycznych, a do jej ponoszenia niezbędna była prawomocność wyroku wydanego w stosunku do osoby fizycznej. Tak więc odpowiedzialność podmiotów zbiorowych była mocno odsunięta w czasie, jeśli w ogóle była ponoszona.

Niszczenie środowiska. Kto odpowiada, jak i kiedy [PORADNIK]Zobacz również

Remedium na to ma być nowy art. 4a ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, który został dodany przez art. 6 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu przestępczości środowiskowej. Zgodnie z nim od 1 września „w przypadku popełnienia czynu zabronionego, wymienionego w art. 16 ust. 1 pkt 8, przez osobę, o której mowa w art. 3, podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności niezależnie od wydania wyroku albo orzeczenia, o których mowa w art. 4”. Przepis ten stanowi lex specialis względem wspomnianego art. 4. Nowelizacja będzie miała zastosowanie do przestępstw popełnionych po 1 września br. A zatem ci, którzy są odpowiedzialni za katastrofę ekologiczną na Odrze, będą karani na starych zasadach.

Nawet 5 mln zł kary…

Z punktu widzenia odpowiedzialności bardzo ważne jest ustalenie, w jakich przypadkach przedsiębiorstwa mogą ponosić odpowiedzialność karną za przestępstwa wobec środowiska. Zgodnie z art. 3 u.o.p.z.c.z.g.r. krąg osób, za których działalność mogą one odpowiadać, jest bardzo szeroki. Firma np. może odpowiadać karnie za czyn zabroniony, który zostanie popełniony przez przedsiębiorcę bezpośrednio z nią współdziałającego. Takim jest choćby kontrahent odbierający odpady czy wykonujący prace budowlane.

Przypomnijmy, że dotychczas możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności karnej zawsze była uzależniona m.in. od:

• uprzedniego skazania osoby fizycznej,
• warunkowego umorzenia postępowania;
• orzeczenia o udzieleniu podmiotowi zbiorowemu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

Obecnie takiej zależności już nie ma. Oznacza to, że przedsiębiorstwo może być od razu pociągnięte do odpowiedzialności karnej, jak tylko będzie miało miejsce zdarzenie, które można będzie kwalifikować jako przestępstwo wobec środowiska, także zdarzenie popełnione przez firmę współpracującą z podmiotem zbiorowym. A za to podmiotowi zbiorowemu grozi kara w wysokości od 10 tys. zł do nawet 5 mln zł.

Warto tu dodać, że aby pociągnąć przedsiębiorstwo do odpowiedzialności za niektóre przestępstwa przeciwko środowisku, konieczne jest zaistnienie szkody, której wartość będzie przekraczać 200 tys. zł.

…oraz przepadek

To nie wszystko. Dodatkowo – na podstawie art. 8 u.o.p.z.c.z.g.r. – wobec przedsiębiorstwa orzeka się również przepadek:

• przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego;
• korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronio nego;
• równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego.

Co więcej, taka sankcja ma charakter obligatoryjny. W związku z tym wymierzenie kary pieniężnej pociąga za sobą konieczność orzeczenia przepadku.

Dodatkowo – na podstawie art. 9 wspomnianej wyżej ustawy – sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego także:

• zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
• zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;
• zakaz dostępu do środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 1 i 4 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 869; ost.zm. Dz.U. poz. 1634), a więc co do zasady do środków pochodzących z funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności, Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, Europejskiego Funduszu Rybackiego, Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz Europejskiego Funduszu Morskiego, Rybackiego i Akwakultury, środków na realizację wspólnej polityki rolnej – w przypadku skazania osoby, o której mowa w art. 3, za przestępstwo, o którym mowa w art. 9 lub art. 10 ustawy z 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1745);
• zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Polska jest członkiem;
• zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
• podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Zastosowanie przez sąd nawet jednego z ww. zakazów może być bardziej dotkliwe dla firmy niż wymierzenie jej kary pieniężnej. W praktyce może bowiem prowadzić do ograniczenia działalności.

Warto wiedzieć

Obecnie, po wprowadzonych zmianach, zakres odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych został znacząco poszerzony. Do ponoszenia odpowiedzialności nie jest już konieczne wcześniejsze prawomocne orzeczenie o winie i popełnieniu przestępstwa przez osobę fizyczną. Niestety nie rozwiązuje to jednak wszystkich problemów. Jeśli bowiem wina osoby fizycznej nie została ustalona we wcześniejszym postępowaniu, to będzie musiał tego dokonać sąd prowadzący postępowanie w przedmiocie wymierzenia kary pieniężnej podmiotowi zbiorowemu. Samo zwolnienie z konieczności wcześniejszego orzeczenia o winie osoby fizycznej nie zwalnia z konieczności ustalenia, że ona występuje. To zaś może wpływać na obniżenie efektywności wymierzania kar pieniężnych podmiotom zbiorowym za naruszenie warunków korzystania ze środowiska. ©℗

Zakres przedmiotowy

Z punktu widzenia każdej odpowiedzialności zasadnicze znaczenie ma jej zakres. W przypadku odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku została ona określona w art. 16 ust. 1 pkt 8 u.o.p.z.c.z.g.r. Zgodnie z nim odpowiedzialność będzie ponoszona za przestępstwa określone w:

• rozdziale XXII kodeksu karnego,

• art. 31–34 ustawy z 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1816),

• art. 58–61 i art. 64 ustawy z 22 czerwca 2001 r. o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 546),

• art. 37b ustawy z 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 195; ost.zm. Dz.U z 2022 r. poz. 1700),

• art. 127a i art. 128a ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2022 r. poz. 916; ost.zm. Dz.U. poz. 1726),

• art. 52 i art. 53 ustawy z 15 maja 2015 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową oraz o niektórych fluorowanych gazach cieplarnianych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 2065),

• art. 35a ustawy z 16 marca 1995 r. o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1955; ost.zm. 1250).

Jak widać, zakres przedmiotowy odpowiedzialności karnej ponoszonej przez podmioty zbiorowe może być bardzo szeroki. ©℗